قصه‌ها و قاب‌هایی فراتر از زمین بازی
فوتبال همیشه صحنه درام بوده، اما حالا این درام، از مستطیل سبز به قاب‌های سینما کشیده شده و نتفلیکس با چند مستند جذاب، این مرز را جابه‌جا کرده است. مرز بین مستند بودن و داستان گفتن، جایی که توپ فقط نمی‌چرخد، بلکه قصه می‌گوید. زندگیِ آدم‌ها را نشان می‌دهد و گاهی فراتر از هر مسابقه‌ای جلو می‌رود و جذابیت خلق می‌کند.
من دنبال «بهترین مستند» نبودم، نشستم با این فیلم‌ها زندگی کردم تا بفهمم کدام‌ها فقط تصویر زیبایی از ورزش را نشانم می‌دهند و کدام‌ها از این مرز فراتر می‌روند؟ کدام‌ها در دلِ خود قصه‌ای دارند که ارزش گفتن و شنیدن دارد.
«وقتی هر باخت قصه می‌سازد»
Sunderland ’Til I Die
داستان مستندِ «ساندرلند» از نقطه‌ای شروع می‌شود که معمولاً فیلم‌ها تمام می‌شوند: از سقوطِ باشگاه ساندرلند، تیمِ قدیمیِ شمال انگلستان،
درست زمانی که این تیم به قعر جدول سقوط می‌کند و همین سقوط است که دوربین‌ها را روشن می‌کند!
این مستند سفرِ تلخِ یک تیم از لیگِ برتر تا دسته پایین‌تر را نشان می‌دهد اما چیزی که مخاطب را میخکوب می‌کند، قصهٔ مردمی است که عشق‌شان به تیم، با هیچ باختی کم نمی‌شود. فیلم قصهٔ سقوطِ این تیم نیست؛ قصه مقاومت و ایستادگی آدم‌هاست، قصهٔ عشقِ بی چون و چرا است.
جلوه‌های سینمایی: فیلم با قاب‌های سرد و مستندوار، انگار زندگیِ کارگرهای بریتانیایی را روی پرده آورده است. لحظاتِ بی‌زرق‌وبرق روزمره با صحنه‌های ورزشی، با خلاقیتِ بسیار به‌هم گره خورده‌اند.
منتقدان این اثر را به‌عنوان یک پرترهٔ اجتماعی ستوده اند، بعضی‌ها هم گفتند حتی اگر فوتبال را دوست نداشته باشید، «ساندرلند» چنان شما را درگیر می‌کند که حتما دوستش خواهید داشت.
Beckham
مستند «بکام» داستان پسرکِ لندنی است که به یک برندِ جهانی تبدیل شد، اما فیلم دربارهٔ خودِ بکام نیست؛ درباره دو بکام است: بکام، پسر بچهٔ محله‌های شرقیِ لندن و بکام، چهرهٔ جهانی شدهٔ دنیای فوتبال. فیلم داستان زندگیِ پر‌فراز و نشیبِ این چهرهٔ محبوب را دنبال می‌کند، از شروع گمنامی، تا تبدیل شدن به بازیکن محبوب انگلستان. چهره‌ای که پس از جام جهانی ۹۸ منفور شد، و دوباره به محبوبیت جهانی رسید.
فیلم روی بُرد و باخت‌های زندگی بکام هم تمرکز دارد؛ روی زخم‌ها و عشق او به فوتبال، و روی نبردی که او همیشه برای «کنترلِ بازی و حضورش» انجام می‌دهد.
جلوه‌های سینمایی:
فیلم با بازسازی‌های دراماتیک و نورهای گرم، لحظات زندگیِ بکام را شبیه یک فیلمِ قهرمانی و داستانی روایت می‌کند.
عده‌ای از منتقدان گفتند این فیلم تبلیغِ برندِ بکام است، عده‌ای دیگر ضمن تحسین فیلم اشاره کردند که این مستند توانسته «بکام» را بدون نقاب هم نشان دهد. نتیجه این که تبدیل به اثری پر زرق و برق شد که دیدنش لذت‌بخش است.
Take the Ball, Pass the Ball
قصهٔ تیمی که فوتبال را عوض کرد…
«بارسا»، قصهٔ شکل گیریِ تیمی است که فوتبال را دوباره اختراع کرد. این مستند از دورانِ تاریکِ این باشگاه می‌گوید؛ جایی که افتخارها فراموش شده بودند. بعد گواردیولا می‌آید، تیم را از نو می‌سازد و زیباترین دوران تاریخ باشگاه را خلق می‌کند.
داستان حولِ چهرن‌هایی مثل ژاوی، اینیستا، مسی و تغییر نگرش فوتبال می‌چرخد.
این مستند فقط قصهٔ یک تیمِ برنده نیست؛ قصهٔ فلسفه‌ای است که فوتبال را تبدیل به هنری کرد برای لذت بردن، نه فقط برای بردن. فیلم با تصاویر آرشیوی، با ضربآهنگی هنرمندانه، تدوین شده، این ریتم البته گاهی آهسته می‌شود، آنجا که می‌خواهد روی زیبایی فوتبال تکیه کند. منتقدان آن را به‌خاطر نشان دادنِ «چرا»ی موفقیت بارسا، ستایش کردند.
Pelé
اسطوره‌ای که از نزدیک، دیدنش سخت است
مستندِ «پله» داستانِ زندگی پله است، پسرک فقیرِ برزیلی که به قهرمان ملی کشورش و محبوب عاشقان فوتبال بدل شد؛ نوجوانی که از ۱۷ سالگی شروع کرد و با سه جام جهانی، به اوج محبوبیت رسید. اما در کنار این موفقیت‌ها، با طرحِ سوال‌هایی درباره رابطه سیاست و قدرت، ذهن تماشاچی را هدف قرار می‌دهد و تلاش می‌کند پرده از پیچیدگی شخصیت او بردارد هرچند این کنکاش تا نیمهٔ راه بیشتر نمی‌رود. با این حال، قصهٔ پسر بچه‌ای که ساکن یک محله فقیر بود و بعدها نامش به بزرگ‌ترین بازیکن جهان فوتبال تبدیل شود، همیشه شنیدنی است.
تصاویر آرشیویِ فیلم بسیار چشم‌گیر است، اما فرم روایتِ اثر بسیار محافظه‌کارانه است؛ انگار سازندهٔ مستند نمی‌داند پله را باید اسطوره نشان دهد یا آدمی معمولی.
البته پاره‌ای از منتقدان با بی‌انصافی گفتند که مستند در ستایش از پله تا حد زیادی اغراق کرده است، برخی نیز معتقد بودند همین تصاویر آرشیوی کفایت می‌کند تا بیننده را میخکوب کند.
Captains
فوتبال، برای آن‌هایی که هر بازی آخرین فرصت است
«کاپیتان‌ها» روایت آدم‌هایی است که فوتبال برایشان ورزش نیست، زندگی است: مثل یک میدان جنگ است که گاهی با افتخار همراه است و راه نجات و گاه کشنده و ویرانگر. فیلم سراغِ کاپیتان‌های کشورهایی می‌رود که کمتر دیده شده‌اند: قطر، گابن، کرواسی، جامائیکا، و قصهٔ رختکن‌ها و کاپیتان‌هایی را می‌گوید که در فضایی خالی از زرق‌وبرق، سرشار از دلهره، ترس، هیجان و مسئولیت اند. اینجا بازی فقط بازی نیست؛ شانه‌ای است برای تحمل فشارهایی که از هر طرف بویژه جامعه باید تحمل کنند.
تصاویر فیلم بسیار پراحساس، تمیز و سینمایی اند اما روایت‌ها گاهی در سطح می‌مانند و عمیق نمی‌شوند. منتقدان، فیلم را بخاطر موضوع آن ستایش کردند چرا که فیلمساز به سراغ کاپیتان‌هایی رفته است که فراموش‌شده اند، اما بعضی هم گفتند پرداخت آن زیادی «گل و بلبل» است و تاحدی در نمایشِ لایه‌های تاریک، امساک کرده است.
من برای نوشتن این مطلب مستندهای بسیاری را دوباره دیدم و معتقدم:
**** اگر می‌خواهید قصه آدم‌ها را ببینید:
ساندرلند را ببینید..
**** اگر می‌خواهید به دنیای شهرت سرک بکشید:
بکام را دوست خواهید داشت.
**** اگر به تاکتیک و فلسفهٔ فوتبال علاقه دارید:
بارسا همان فیلمی است که دنبالش می‌گردید.
**** اگر به نوستالژی علاقمندید:
پله را انتخاب کنید.
**** اگر دنبال قصه‌های جسورانه هستید: Captains از ببینید.
فوتبال گاهی فقط بازی نیست. گاهی زندگی است، گاهی سیاست است، گاهی تبدیل به افسانه می‌شود و وقتی خوب روایت شود، می‌تواند اثری فراتر از هر فیلم سینمایی در ذهن‌تان جا باز کند…
